Ôn thi đại học môn Văn: Phân tích bài thơ "Đất nước" của Nguyễn Khoa Điềm
Đề 3: Tư tưởng “ Đất
nước của nhân dân” trong đoạn trích của Trường ca
“ Mặt đường khát vọng”.
Mở bài 1: “ Đất nước” là một đề tài cao đẹp nhất của
văn học kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Với vốn hiểu biết sâu sắc về lịch sử
và văn hóa dân tộc, Nguyễn Khoa Điềm trong trường ca “ Mặt đường khát vọng”- 1974- đã có một khám phá thật mới mẻ và độc
đáo về đất nước. Đó là đất nước của nhân dân, của ca dao thần thoại.
Mở bài 2:
Trong bản hợp xướng của thơ ca chống Mỹ, nổi lên những âm vang trầm hùng, sâu lắng
thiết tha về đất nước. Đất nước hiện lên qua màu xanh “ Tre Việt Nam” của Nguyễn Duy, trong dòng người cuồn cuộn trên “ Đường tới thành phố” của Hữu Thỉnh, “ Những người đi tới biển “ của Thanh Thảo.
Đất nước đó cũng rung lên mạnh mẽ khi “ Tuổi
trẻ không yên”, những tà “áo trắng”
đã “ xuống đường” trong “ Mặt đường khát vọng” ( 1974) của Nguyễn Khoa Điềm. Trong bản Trường ca chín
chương sôi sục nhiệt huyết của tuổi trẻ trước vận mệnh của dân tộc, ông đã
giành hẳn một chương (V) để nói về đất nước:
“ Để đất nước này là đất nước nhân dân
Đất nước của nhân dân, Đất nước của ca dao thần thoại”
Thân bài:
1. Giới thiệu tác giả và tác phẩm.
2. Tư tưởng Đất nước của nhân dân
đã xâu chuỗi mọi cảm xúc, chi tiết, hình ảnh thơ)
Tư tưởng Đất nước của nhân dân đã thấm nhuần
trong cả chương thơ về “Đất nước”.
Điều mà chúng
ta dễ nhận ra trước tiên là tác giả đã sử dụng rộng rãi các chất liệu văn hóa
dân gian. Nghĩa là văn hóa của nhân dân từ ca dao tục ngữ đến truyền thuyết, cổ
tích, từ phong tục tập quán đến cuộc sống dân dã hàng ngày: miếng trầu, hạt gạo,
hòn than, cái kèo, cái cột. Các chất liệu ấy đã tạo ra được một thế giới nghệ
thuật hết sức quen thuộc gần gũi mà sâu xa, bay bổng của văn hóa dân gian Việt Nam
“ Khi ta lớn lên Đất
nước đã có rồi
Đất nước có trong
những cái ngày xửa ngày xưa mẹ thường hay kể”
Bằng giọng tâm tình như lời kể chuyện cổ
tích, Nguyễn Khoa Điềm đã thể hiện những cảm xúc và suy tưởng của mình về đất
nước. Cảm hứng có vẻ phóng túng, tự do như một thứ tùy bút bằng thơ, nhưng thực
ra nó vẫn có một hệ thống lập luận khá chặt chẽ rõ ràng. Tác giả đã tập trung
thể hiện đất nước trên các bình diện chủ yếu sau đây: Trong chiều dài thời gian
lịch sử ( quá khứ xa xưa cho đến hiện tại tương lai); trong chiều rộng không gian
lãnh thổ, địa lý. Và cuối cùng là trong bề dày văn hóa, tâm hồn cốt cách. Ba
phương diện ấy được thể hiện trong việc gắn bó thống nhất. Nhiều khi một chi tiết
đưa ra cùng nói về cả mấy phương diện ấy của đất nước. Nhưng ở bất cứ phương diện
nào, thì quan niệm “ Đất nước của nhân
dân” cũng là tư tưởng cốt lõi, là sợi chỉ đỏ xâu chuỗi mọi cảm xúc và suy
tưởng cụ thể. Chính nhờ đó mà tác giả đã có những phát hiện mới mẻ, có chiều
sâu nhiều khi ở chính những hình ảnh chất liệu quen thuộc.
3. Đất nước của nhân dân được thể
hiện trong chiều dài thời gian lịch sử
Nói về lịch sử mấy
ngàn năm của đất nước, Nguyễn Khoa Điềm không dùng những sử liệu như nhiều nhà
thơ khác> Ông dùng lối kể đậm đà của dân gian:
“ Đất nước bắt đầu với miếng
trầu bây giờ bà ăn
Đất nước lớn lên khi dân mình biết
trồng tre mà đánh giặc”
Hình ảnh thơ phải chăng đã gợi cho ta về sự
tích trầu cau từ đời Hùng Vương dựng nước xa xưa, về truyền thuyết Thánh Gióng
nhổ tre đánh đuổi giặc Ân đã đi vào lịch sử?. Nghĩa là lịch sử đất nước được đọng
lại trong từng câu chuyện kể, hiện hình trong “ miếng trầu bà ăn”, trong “ cây
tre đánh giặc”. Hay nói cách khác, đất nước đã nằm sâu trong tiềm thức mỗi
người dân, trường tồn trong đời sống tâm hồn nhân dân qua bao thế hệ. Đó cũng
chính là “ Đất nước của nhân dân”.
Vì vậy, khi nghĩ về mấy ngàn năm lịch sử của
đất nước, tác giả không điểm lại các triều đại “ từ Triệu, Đinh, Lý, Trần gây nền độc lập” ( Nguyễn Trãi);
“ Nước Việt nghìn năm Đinh, Lý, Trần, Lê
Thành nước Việt nhân
dân trong mát suối”
Không nhắc lại tên
tuổi những anh hùng lừng danh trong sử sách như Bà Trưng, bà Triệu, Trần Hưng Đạo,
Lê Lợi, Quang Trung:
“ Hỡi Sông Hồng tiếng
hát bốn nghìn năm;
Tổ quốc bao giờ đẹp
thế này chăng?
Chưa đâu! Và ngay cả những ngày đẹp nhất
Khi Nguyễn Trãi làm thơ và đánh giặc
Nguyễn Du viết Kiều, đất nước hóa thành văn
Khi Nguyễn Huệ cưỡi voi vào cửa Bắc,
Hưng Đạo diệt quân Nguyên trên sóng Bạch Đằng”
Mà Nguyễn Khoa Điềm đã nhấn mạnh đến muôn ngàn những con người
bình dị vô danh:
“ Có biết bao người
con gái, con trai
Trong bốn nghìn lớp
người giống ta lứa tuổi
Họ sống và chết
Giản dị và bình tâm
Không ai nhớ mặt đặt
tên
Nhưng họ đã làm ra
đất nước”
Những con người vô danh ấy chính là nhân
dân vô tận đã tạo dựng và gìn giữ đát nước trải qua mọi thời đại. Họ không chỉ
đánh giặc ngoại xâm, mà còn là người sáng tạo và truyền lại mọi giá trị vật chất
và tinh thần cho mọi thế hệ nối tiếp nhau:
Họ giữ và truyền cho ta hạt lúa ta
trồng
Họ truyền lửa qua mỗi nhà từ
hòn than qua con cái
Họ truyền giọng điệu
mình cho con tập nói
Họ gánh tên làng
tên xã trong mỗi chuyến di dân”
4. Đất nước ấy còn có một không
gian cụ thể, nơi sinh tồn của cộng đồng)
Cùng với “ thời gian đằng
đẵng” là “ không gian mênh mông”
được tạo lập từ thuở sơ khai với truyền thuyết Lạc Long Quân- Âu Cơ “ Đất là nơi chim về. Nước là nơi rồng ở”-
Một đất nước đẹp đẽ và thiêng liêng biết bao!
Nhưng đất nước cũng là cái không gian rất
gần gũi với cuộc sống hàng ngày của mỗi người dân “ Đất là nơi anh đến trường. Nước là
nơi em tắm” và đất nước ấy đã chứng kiến những mối tình đầu của biết
bao lứa đôi:
Đất nước là nơi ta hò hẹn
Đất nước là nơi em đánh rơi
chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm”
Từ quan niệm “ Đất nước của nhân dân”, tác giả đã có những phát hiện sâu sắc và
mới mẻ về vẻ đẹp thiên nhiên đất nước gắn liền với con người, mà trước hết là
những con người bình thường. Và chính những con người bình thường ấy đã làm nên
vẻ đẹp muôn đời của thiên nhiên đất nước, một vẻ đẹp không chỉ mang màu sắc gấm
vóc của non sông, mà còn là kết tinh vẻ đẹp tâm hồn, truyền thống dân tộc:
Những
người vợ nhớ chồng còn góp cho đất nước núi Vọng Phu
Cặp vợ chồng yêu nhau góp
nên hòn Trống Mái
Gót ngựa Thánh Gióng đi qua
còn trăm ao đầm để lại”
rồi “ người học trò nghèo góp cho đất nước mình
núi Bút, non Nghiên”, cho đến những địa danh thật nôm na bình dị. “ Những người dân nào đã góp tên ông Đốc, ông
Trang, bà Đen, bà Điềm”. Từ đó,
tác giả đã đi tới một nhận thức khái quát sâu xa:
“ Ôi
đất nước sau bốn nghìn năm đi đâu ta cũng thấy
Những cuộc đời đã hóa núi sông ta”
5. Đất nước trong bề dày văn hóa
Đất nước ấy còn có một bề dày văn hóa, tâm
hồn cốt cách Việt nam. Cũng như hai phương diện trên, bề dày văn hóa không được
nói đến qua các danh nhân văn hóa như Nguyễn trãi, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương,
Ngô Thì Nhậm… mà được thể hiện trong nguồn mạch phong phú của văn hóa dân gian
để nêu lên truyền thông tinh thần và vẻ đẹp tâm hồn của nhân dân thấm nhuần sâu
sắc tư tưởng “ Đất nước của nhân dân của
ca dao thần thoại”. Trong các kho tàng văn hóa phong phú ấy, tác giả tìm thấy
những vẻ đẹp nổi bật của tâm hồn tính cách Việt Nam
Kết luận: Tóm
lại “ Đất nước” của Nguyễn Khoa Điềm
là Đất nước của nhân dân, của ca dao thần thoại. Những thi liệu dân gian đậm đà
chất thơ, được kết hợp với những suy nghĩ giàu chất trí tuệ đã tạo nên nét đặc
sắc cho bài thơ. Đó là một đóng góp quan trọng của Nguyễn Khoa Điềm làm sâu
thêm cho ý niệm về Đất nước của thơ ca chống Mỹ.
“ Và
cứ thế nhân dân thường ít nói
Như mẹ tôi lặng lẽ suốt đời
Và cứ thế nhân dân cao vòi vọi
Hơn cả những ngôi sao cô độc giữa trời”
( Những người đi tới biển- Thanh Thảo)
Đăng nhận xét