Hình ảnh người phụ nữ từ lâu đã trở thành đề tài muôn thuở
của thi ca, nhạc, hoạ. Nét đẹp đằm thắm, duyên dáng, đáng yêu của họ đã làm cho
bao văn nhân, nghệ sĩ phải rung động trái tim yêu để rồi sáng tạo nên những áng
thơ văn bất hủ ca ngợi vẻ đẹp của người phụ
nữ dân tộc. Từ khi nền văn học viết ra đời, thì bóng dáng người phụ nữ trở thành đề tài lớn được tập
trung khắc họa ở nhiều khía cạnh, phương diện gắn liến với quá trình đi lên và
phát triển của văn học.
Do ảnh hưởng
của thời đại, đã có lúc, người phụ nữ
phải chịu nhiều bi kịch cay đắng, xót xa với số kiếp bị lệ thuộc, không làm chủ
được cuộc đời. Nhưng rồi, họ đã vươn lên tự giải phóng bản thân, dành được quyền
tự chủ, khẳng định vị thế là “một nửa thế giới” của mình. Theo dòng chảy văn học
Việt Nam, qua từng thời kì, giai đoạn, ta sẽ có cái nhìn khát quát, toàn diện
và sâu sắc về người phụ nữ…
Văn học trung đại
Phụ nữ là một đề tài lớn trong văn học Việt
Nam. Từ trước thế kỉ XVI, nhân vật phụ nữ
đã thoáng hiện trong các tác phẩm văn xuôi tự sự cũng như trong thơ ca. Đó là
hình ảnh những vị anh hùng dân tộc như Bà Trưng, Bà Triệu, sống đánh giặc, chết
hoá thành phúc thần tiếp tục giúp dân giúp nước; hoặc các nhân vật khác như Mị
Châu, vì ngây thơ mà bị kẻ thù lợi dụng để đến mất nước tan nhà; như công chúa
Tiên Dung thích ngao du sơn thủy, bất chấp luật lệnh của vua cha, tự ý kết
duyên cùng chàng đánh cá Chử Đồng Tử nghèo khó không một mảnh khố che thân; hay
nàng quận chúa A Kim yêu say đắm Hà Ô Lôi – một kẻ vừa xấu vừa đen nhưng có giọng
hát mê hồn…
Trong lĩnh vực
thơ ca, ta cũng thấy có một số bài, hoặc ngâm vịnh về nhân vật lịch sử như các
bài Vịnh Mị Ê, Vịnh nàng Điêu Thuyền, Vịnh Chiêu Quân, hoặc các bài nói về nỗi
buồn thương của các thiếu phụ, kẻ thì bị tình duyên dang dở như bài Chức Nữ nhớ
Ngưu Lang, Tiên Tử mong Lưu Nguyễn, Hoàng Giang điếu Vũ Nương… Tuy nhiên, ở
giai đoạn này, nhân vật phụ nữ chưa
trở thành đối tượng quan tâm chính của văn học mà chỉ mới xuất hiện lẻ tẻ trong
văn xuôi lịch sử, trong thần phả, trong truyện dân gian, hoặc trong các bài thơ
điếu, vịnh,…
Đến thế kỉ
XVI, đặc biệt là thế kỉ XVIII, phụ nữ
đã trở thành một trong những đề tài lớn của văn học. Các thể loại văn học dường
như đều xoay quanh việc phản ánh số phận người phụ nữ. Vì vậy, trong văn học giai đoạn này, hình tượng người phụ nữ hiện lên một cách khá đầy đủ và
toàn diện trên nhiều bình diện. Về văn xuôi, các tác phẩm nổi tiếng viết về đề
tài phụ nữ có “Truyền kì mạn lục” của
Nguyễn Dữ (nửa đầu thế kỉ XVI), “Truyền kì tân phả” của Đoàn Thị Điểm (1705 –
1748), “Kiến văn lục” của Vũ Trinh (1759 – 1828),… Truyện Nôm cũng có rất nhiều
tác phẩm viết về đề tài này, nhưng tiêu biểu hơn cả là các truyện “Tống Trân –
Cúc Hoa”, “ Phạm Tải – Ngọc Hoa”, “Quan Âm Thị Kính”,… và các truyện “Song Tinh
Bất Dạ” của Nguyễn Hữu Hào(? – 1713), “Hoa Tiên” của Nguyễn Huy Tự (1743 –
1790), “Truyện Kiều” của Nguyễn Du (1766 – 1820), “Sơ kính tân trang” của Phạm
Thái (1777? – 1813),… Thơ ca viết về phụ
nữ, nổi bật là thơ của Hồ Xuân Hương, Nguyễn Du, “Chinh phụ ngâm khúc” của
Đặng Trần Côn và Đoàn Thị Điểm(?), “Cung oán ngâm khúc” của Nguyễn Gia Thiều
(1741 – 1798),…
Từ thế kỉ
XVI đến đầu thế kỉ XIX, trong các thể loại văn học, thơ ca cũng như văn xuôi tự
sự, tác phẩm viết bằng chữ Hán cũng như viết bằng chữ Nôm,… dường như nở rộ đề
tài viết về người phụ nữ và hình tượng
người phụ nữ nổi bật lên với hai nét
cơ bản: hiện thân của cái đẹp và hiện thân của bi kịch đau thương. Từ góc nhìn
của văn học trong giai đoạn này, người phụ
nữ chủ yếu được phản ánh nghiêng về số phận bất hạnh và vẫy vùng trong lời
kêu oán, than thân với khát vọng được giải phóng. Hãy quay ngược thời gian, trở
về quá khứ để tìm hiểu hình tượng người phụ
nữ trong văn học giai đoạn này.
Nhân vật phụ nữ, ở thể loại tự sự hay trữ tình
trong văn học trung đại, thường đẹp cả người lẫn nết, ít thấy có hiện tượng “xấu
người đẹp nết” như trong văn học dân gian. Chính vì thế, các nhân vật chính diện
là những phụ nữ trong văn học từ thế
kỉ XVI đến đầu thế kỉ XIX hầu hết có sự hài hoà giữa cái đẹp về hình thức với
cái đẹp về tâm hồn, họ là hiện thân của cái đẹp: “đẹp người và đẹp nết”. Điều hầu
như mới lạ: các cô gái khi đi vào văn học giai đoạn này đều là những giai nhân
tuyệt thế. Hạnh Nguyên trong “nhị độ mai” là một cô gái đẹp rực rỡ:
“Người đâu
trong ngọc trắng ngà,
Mặt vành vạnh
nguyệt, tóc rà rà mây”.
Chị em Thúy
Vân và Thúy Kiều rõ ràng là khuôn mẫu của sắc đẹp:
“Vân xem trang trọng khác vời,
Khuôn trăng
đầy đặn, nét ngài nở nang.
Hoa cười, ngọc
thốt đoan trang,
Mây thua nước
tóc tuyết nhường màu da.
Kiều càng sắc
sảo mặn mà,
So bề tài sắc
lại là phần hơn.
Làn thu thủy,
nét xuân sơn,
Hoa ghen
thua thắm, liễu hờn kém xanh”.
Sắc đẹp người
cung nữ trong “Cung oán ngâm khúc” của Nguyễn Gia Thiều đã đến mức siêu phàm:
“Chìm đáy nước
cá lừ đừ lặn,
Lửng lưng trời
nhạn ngẩn ngơ sa.
Hương tươi đắm
nguyệt say hoa,
Tây Thi mất
vía Hằng Nga giật mình”.
Hồ Xuân
Hương còn muốn vĩnh hằng hoá sắc đẹp của người con gái trong bài thơ “Đề tranh
tố nữ”:
“Hỏi bao
nhiêu tuổi hỡi cô mình.
Chị cũng
xinh mà em cũng xinh.
Đôi lứa như
in tờ giấy trắng,
Ngàn năm còn
mãi cái xuân xanh”.
Tuy nhiên, sắc
đẹp của đa số nhân vật nữ trong văn học giai đoạn này thường gắn liền với một
phần phẩm chất không thể thiếu được, đó là tài. Ở họ, sắc và tài tạo thành một
cặp đặc điểm không tách rời nhau. Theo quan niệm của các tác giả văn học trung
đại, tài gồm bốn mặt sau đây: cầm (đàn), kì (cờ), thi (thơ), hoạ (vẽ), nghĩa
là: có tài đánh đàn, chơi cờ, làm thơ và vẽ. Có thể coi Thuý Kiều của Nguyễn Du
là nhân vật tiêu biểu cho phẩm chất nói trên. Tiếng đàn của nàng làm cho Kim Trọng
phải “ngơ ngẩn sầu”, làm cho Thúc Sinh “cũng tan nát lòng” và làm cho Hồ Tôn Hiến
“nhăn mày, rơi châu”. Tài làm thơ của Kiều nhanh đến khó mà tưởng tượng nổi:
“Tay tiên một vẫy đủ mười khúc ngâm.
…Tay tiên gió táp mưa sa…”
Đã nhanh, lại
hay! Thơ của Kiều có thể cảm thông được quỷ thần, khiến hồn ma Đạm Tiên phải hiện
lên, khiến viên quan phủ “mặt sắt đen sì” phải rủ lòng thương, không những chỉ
tha cho Kiều mà còn đứng ra làm lễ tác hợp cho nàng được lấy Thúc Sinh. Và Hoạn
Thư, một con người tai quái cũng phải thốt lên:
“Rằng: Tài
nên trọng, mà tình nên thương”
Tuy vậy, ca
ngợi tài và sắc của người phụ nữ
không phải là mục đích của tác giả văn học thế kỉ XVI - đầu XIX. Tài và sắc chỉ
là một phương diện của cái đẹp và làm nền để bộc lộ bản chất của cái đẹp: đẹp nết.
Khi nói đến đẹp nết là ta đã đề cập tới phạm trù đạo đức. Trong văn học dân
gian người ta cho rằng:
“Tốt gỗ hơn
tốt nước sơn
Xấu người đẹp
nết còn hơn đẹp người”.
Nhưng, như
trên đã nói, trong văn học viết không có sự đối lập giữa hình thức (xấu người)
với nội dung (đẹp nết). Hình thức và nội dung thường có sự hòa quyện sóng đôi.
Vì thế, ở các truyện truyền kì cũng như truyện Nôm, trong bất cứ hoàn cảnh nào,
nhân vật phụ nữ luôn toát lên một phẩm
chất cao đẹp: đức hi sinh, lòng vị tha và tấm tình chung thủy. Trước tai biến bất
ngờ của gia đình, Thúy Kiều đã hi sinh thân mình, hi sinh tình yêu “Rẽ cho để
thiếp bán mình chuộc cha”.
Rơi vào lầu
xanh của Tú Bà, Kiều phải sống một cuộc đời nhơ nhớp. Có lần nàng toan tự tử để
mong thoát khỏi kiếp sống đọa đày đó. Nhưng khi Thúc Sinh ngỏ lời cầu hôn, Kiều
không coi đấy là cơ may phải chớp lấy. Điều đầu tiên Kiều nghĩ đến là hạnh phúc
của Hoạn Thư, người vợ hiện tại của Thúc Sinh. Nếu như nàng lấy chàng Thúc, một
hiện thực không thể tránh khỏi cho Hoạn Thư là “Thêm người, người cũng bớt lòng
riêng tây”.
Rõ ràng, người
bị thiệt thòi trước hết là Hoạn Thư. Tình cảm vợ chồng của Hoạn Thư sẽ bị chia
sẻ. Kiều không đang tâm. Rồi khi được quan phủ và Thúc ông tác thành cho lấy
Thúc Sinh, có thể nói, đó là lúc Kiều được sống trong hạnh phúc ấm êm. Nhưng
nàng không giành giật hạnh phúc cho riêng mình. Nàng nghĩ đến sự cô đơn, thiệt
thòi của Hoạn Thư, do đó nàng chủ động nài nỉ chàng Thúc trở về thăm vợ:
“Xin chàng
hãy trở lại nhà.
Trước người
đẹp ý, sau ta biết tình”.
Làm việc
này, Kiều hoàn toàn dự cảm được điều gì đang đợi mình sau chuyến viếng thăm vợ
của chàng Thúc. Nàng nói:
“Dù khi sóng
gió bất bình
Lớn ra phận
lớn, tôi đành phận tôi”.
Biết hi sinh
mình cho người là một trong những đức tính của Kiều nói riêng và của các nhân vật
phụ nữ trong văn học Việt Nam thế kỉ
XVI - đầu XIX nói chung. Cùng với lòng vị tha, tấm tình thủy chung son sắt cũng
là một trong những phẩm chất nổi bật của người phụ nữ.
Kiều ăn ở với
mọi người trước sau như bát nước đầy. Bà quản gia, vãi Giác Duyên, Thúc Sinh…
là những người đã từng cưu mang, cứu vớt Kiều. Sau này, khi đã trở thành vợ của
người anh hùng cái thế Từ Hải, Kiều vẫn nhớ tới ơn sâu nghĩa nặng của họ. Nàng
đền ơn chàng Thúc thật là trọng hậu:
“Gấm trăm cuốn,
bạc nghìn cân,
Tạ lòng dễ xứng
báo ân gọi là”.
Gặp lại Bà
quản gia và vãi Giác Duyên, Kiều nhắc tới công ơn cứu giúp của họ bằng lời nói
vừa chân thật, vừa cảm động:
“Nhớ khi lỡ
bước sảy vời,
Non vàng
chưa dễ đền bồi tấm thương.
Nghìn vàng gọi
chút lễ thường,
Mà lòng Phiếu
mẫu mấy vàng cho cân!”.
Hình ảnh Ngọc
Hoa trong truyện “Phạm Tải – Ngọc Hoa” còn đặc sắc hơn. Có thể nói, đó là hình ảnh
lí tưởng của tình yêu chung thủy sắt son. Là con gái Trần tướng công, một viên
quan to và giàu có, nhưng Ngọc Hoa lại yêu và kết duyên cùng Phạm Tải – chàng
hàn sĩ lỡ thời, không chốn lương thân, không nơi trú ngụ, phải đi ăn xin. Vua
Trang Vương ép nàng bỏ Phạm Tải để lấy mình, nàng kiên quyết cự tuyệt. Phạm Tải
bị Trang Vương sát hại, Ngọc Hoa ôm xác chồng về nhà. Cái chết không chia lìa
được tình yêu của họ, suốt ba năm ròng, Ngọc Hoa vẫn gắn bó với người chồng đã
chết ấy:
“Ngày ngày
ngồi ở bên ngoài,
Đêm thời mở
nắp quan tài vào trong.
Đá vàng
khăng khăng thuỷ chung,
Cổ tay lại
gói đầu chồng như xưa”.
Ba năm như vậy
trôi qua. Lấy cớ nàng mãn tang chồng, Trang Vương sai người đến bắt Ngọc Hoa về
kinh đô, ép nàng làm vợ. Ngọc Hoa không chịu đầu hàng, nàng tự tử để giữ trọn
tình nghĩa với chồng. Xuống đến âm cung, nàng còn tìm gặp Phạm Tải, cùng đưa
nhau đến gặp Diêm Vương để kiện Trang Vương, bắt tên này phải đền tội. Tình yêu
chung thuỷ đã giúp họ chiến thắng. Cuối cùng Trang Vương bị bỏ vào vạc dầu, Phạm
Tải và Ngọc Hoa được sống lại, trở về dương thế, Phạm Tải lên ngôi trị vì thiên
hạ…
Mỗi một thể
loại văn học, mỗi một tác giả văn học lại có cách biểu đạt riêng về cái đẹp của
người phụ nữ. Hồ Xuân Hương đã hình
tượng hoá phẩm chất của người phụ nữ
trong bài thơ thất ngôn tứ tuyệt “Bánh trôi nước” theo kiểu riêng của bà:
“Thân em vừa
trắng lại vừa tròn,
Bảy nổi ba
chìm với nước non.
Rắn nát mặc
dầu tay kẻ nặn,
Mà em vẫn giữ
tấm lòng son”.
Dù cuộc đời
có bị vùi dập “bảy nổi ba chìm” thì “tấm lòng son” của người phụ nữ vẫn được giữ gìn trọn vẹn. Đó là
nét nổi bật thứ nhất về hình tượng người phụ
nữ trong văn học Việt Nam thế kỉ XVI - đầu XIX.
Với đầy đủ
những vẻ đẹp đó, đáng lẽ ra, người phụ nữ
phải được sống một cuộc sống hạnh phúc trọn vẹn nhưng ở giai đoạn này, cả nước
Việt chìm trong những ràng buộc, lễ giáo khắc nghiệt tối tăm. Và vô hình chung,
số phận của người phụ nữ cũng không
thể nào vượt ra khỏi ranh giới của hoàn cảnh xã hội. Dưới chế độ phong kiến, mọi
thế lực xã hội, kể cả gia đình, đều có thể chà đạp lên thân phận người phụ nữ. Đứng đầu các thế lực xã hội thời bấy giờ là vua
chúa.
Để phục vụ
cho việc ăn chơi truỵ lạc, bọn chúng đã kén hàng trăm cô gái trẻ trung, xinh đẹp
vào cung làm phi tần. Chế độ cung tần dã man đã làm cho tuổi xuân và sắc đẹp của
các cô gái bị chôn vùi trong cung cấm. “Cung oán ngâm khúc” của Nguyễn Gia Thiều
là tiếng oán thán đến rớm máu cho những số phận đau thương đó. Khi đã vào cung,
ngoại trừ một vài người có cái may mắn được vua chúa sủng ái, còn hầu hết các
cung nữ đều mau chóng bị ruồng bỏ, lãng quên. Họ chỉ còn biết âm thầm thở than,
oán trách:
“Hoa này bướm
nỡ thờ ơ
Để gầy bông
thắm, để xơ nhị vàng”.
Dân gian thường
nói:
“Vua thì nhiều
vợ nhất đời
Ba trăm mỹ nữ,
sáu mươi cung tần”.
Bởi quá nhiều
cung tần mỹ nữ như vậy, người cung phi không thể tìm được cho mình chỗ đứng
trong cái “gia đình” một chồng mà có tới vài ba trăm vợ ấy. Họ buộc lòng phải
thốt lên:
“Ngán thay
cái én ba nghìn
Một cây cù mộc
biết chen cành nào”.
Sống âm thầm
cô đơn, để cho tuổi xuân tàn tạ và trở thành những người không chồng không con
“Bỗng không mà hoá ra người vị vong” (Người vị vong: người có chồng bị chết) rồi
chết già trong cung cấm, đó là số phận không thể tránh khỏi của người cung nữ.
Chế độ cung
tần còn làm cho nhiều gia đình tan nát, cha xa con, vợ lìa chồng. Ngọc Hoa
trong truyện “Phạm Tải - Ngọc Hoa” là một
ví dụ tiêu biểu cho những số phận bi ai. Nàng bị vua Trang Vương ép phải bỏ Phạm
Tải – người chồng mà nàng hết mực yêu thương để lấy hắn. Ép không được, Trang
Vương đã dùng thủ đoạn độc ác: giết Phạm Tải, Ngọc Hoa đau đớn tuyệt vọng:
“Trời cao đất
rộng có hay,
Sát phu, kiếp
phụ, sự này thấu chưa?”
Đăng nhận xét